Krajem 18. i početkom 19. vijeka svijest o nacionalnoj pripadnosti dobijala je sve više na značaju i tada je došlo do obnavlјanja mnogih bogomolјa ili podizanja novih, rekao je Milenko Radivojac, arheolog i hroničar grada. I prije turske vladavine u Bosni, crkveno graditelјstvo je bilo vrlo intenzivno, a pod Turskom se razvijalo u okviru strogih propisa, pošto je bilo zabranjeno podizanje monumentalnih građevina, koje bi ličile na crkve, pogotovo ukoliko su od čvrstog materijala
– Turci nisu znali da se vjerni narod Bogu mogao moliti u svim prilikama, a ne samo u crkvi. Zbog toga je pravoslavni svijet, i u našim krajevima, od 16. vijeka pa nadalјe, vjerske potrebe obavlјao u objektima koji su bili slični običnim kućama. Bile su udalјene od puteva i smještene najčešće u šumskom području. To je na ovom lokalitetu vidlјivo naročito sredinom 19. vijeka, kada je izgrađeno nekoliko drvenih crkvi brvnara. Skromne po dimenzijama, ali skladnih proporcija, izgrađene su u šumovitim predjelima u oblasti Timara, i bile su izvor duhovnosti i očuvanja vjere.
– Timar je prostrana ravnica koja se nalazi u donjem toku rijeke Gomjenice, na prostoru između grada Prijedora i naselјa Bronzani Majdan. Uokviruje je planina Kozara i banjalučka Vrhovina. U ovom području se nalazi nekoliko sela i zaselaka: Jelićka, Marićka, Niševići, Gradina, Busnovi, Omarska, Bistrica i Rakelići na teritoriji grada Prijedora i Radosavska, Slavićka i Stratinska koja pripada Banjaluci – kaže Radivojac.
Drvene crkvice u Jelićkoj, Marićkoj, Busnovina i Rakelićima sačuvane su do danas, a treba im dodati i nešto mlađu crkvu brvnaru koja je izgrađena u Omarskoj. Crkva u Jelićkoj je možda i najlјepši primjerak sakralnog graditelјstva sredine 18. vijeka. Nalazi se u Timaru i posvećena je prenosu moštiju Svetog Nikole. U Muzeju stare pravoslavne crkve u Sarajevu, u starom crkvenom psaltiru, spominje se pop Ninko iz Timara još 1699. godine, a 1742. godine popovi Lazo i Damjan, što govori da je prije ove crkve duhovni život ovdje bio intenzivan, mnogo prije 1841. godine koja je urezana na ulaznim vratima ove crkve. Pretpostavlјa se da je te godine i napravlјena, a u natpisu se pominje ime majstora Jove Čanka iz Prijedora. Crkva je građena tri godine od hrastovih brvana iz susjednog sela Marićka. Osnovu crkve predstavlјa pravouganonik 9 x 5,5 metara. Na istočnoj strani je petostrana i jako mala apsida. Crkva je duga 10,35 metara, visina zidova iznosi 2,35, a kompletne crkve 7,30 metara, ističe Radivojac. Do 1890. godine debla su se nalazila na zemlјi, jer Turci nisu dozvolјavali nikakvu značajniju građevinu, pogotovo od čvrstih materijala. Od 1895. godine urađen je ikonostas i crkva je podignuta na kameni temelј, ali je to već vrijeme Austrougarske koja je dozvolјavala nešto više slobode u izradi sakralnih objekata.
– Crkva ima dvoja vrata, glavna sa zapadne strane i mala sporedna na sjevernoj strani. Glavna su vrata dvokrilna, a svako krilo izrađeno od jednog komada drveta. To znači da se radilo o velikim hrastovima. Za vrijeme Austrougarske je izgrađen i zvonik, jer Turci nisu dozvolјavali ni zvonike ni bilo kakva oglašavanja tokom vjerskih službi. Postoje dva predanja o gradnji ove crkve. Po jednom, a ono je sačuvano i u narodu, u Jelićkoj je prije ove crkve postojala manja, ali na drugoj, lijevoj obali rijeke Gomjenice. Bilo je to prilično nesigurno mjesto, nadohvat turskih puteva kojim su stalno prolazili. Tokom noći, vjernici su je, uplašeni za svoju crkvu, prenijeli na drugu, sigurniju stranu. Pošto su Turci bili relativno sujevjerni lјudi, povjerovali su u priču o natprirodnoj sili i nisu je dirali, međutim crkvica je bila trošna, još i na onoj tamo strani, i brzo se obrušila. Nakon toga je izgrađena ova o kojoj sad govorimo. Po drugom predanju, kaže se da je u Timaru bio izvjesni knez Radiša koji je imao slugu koji je bio zalutali Turčin. Tog Radišinog slugu Turci su u jednom pohodu tim krajevima, kad su vidjeli o kome se radi, poveli sa sobom u Carigrad gdje je izučio visoke škole i postao paša. Onda se jednom sjetio tog svog Radiše pa ga pozvao u Carigrad i dao mu dozvolu da izgradi crkvu u Jelićkoj, zbog čega je u narodu poznata i kao Radišina crkva – kaže Radivojac.
U Rakelićima je crkva brvnara posvećena Vaznesenju Hristovom. Na osnovu natpisa urezanog na vratima, nju je 1856. godine izradio majstor Mirko Čanak. Pretpostavka je da je riječ o braći ili možda čak ocu i sinu, graditelјima iz familije Čanak iz Prijedora, koji su nastavlјali porodičnu tradiciju. Pretpostavlјa se da je 1856. godina vrijeme njene gradnje, mada se, jer nema pouzdanih istorijskih podataka, ne zna da li je riječ o novoj gradnji ili obnovi. Crkva u Rakelićima je duga 14, a široka 8,7 metara, pravougaone osnove, visine 7,5 metara. Ima malu petostranu apsidu. Zvonik je podignut 1894. godine, za vrijeme Austrougarske. U početku je bio visok 16 metara, a onda, od 1912. godine, nakon što su vidjeli da je previsok, skraćen je na devet metara. U unutrašnjosti crkve su četiri stuba koja joj daju trobrodni izgled, rekao je Milenko Radivojac. Napominje da su ti stupci praktični, jer vizuelno proširuju prostor centralnog dijela crkve, a ujedno nose tavanicu ili svod. Krov je bio od klisa, kao kod svih crkava, a danas je ona pokrivena crijepom. Crkva u Rakelićima ima dvoja vrata, velika za zapadne strane i mala pomoćna, na južnoj strani. Ova crkva se nalazi na manjoj zaravni poznatoj kao „zborište“. Prostor je nekad bio gusta šuma, što odgovara cijeloj priči o crkvama brvnarama.
– Sigurno je da je na ovom mjestu postojala nekakva starija crkva, jer su u dvorišnoj porti otkrivene nadgrobne ploče sa uklesanim natpisima. Prema izvjesnim istorijskim podacima i narodnom predanju, mještani su, znajući da neće od Turaka dobiti dozvolu za gradnju, crkvu počeli graditi bez turskog fermana. Kad su je podigli do krova, Turci su je zabranili, pa je dugo godina bila bez krova. Po ferman u Carigrad su otišla dvojica mještana, Obrad Rokvić i Nikola Janjić. Išli su pješice, a putovanje je trajalo oko dva mjeseca. Kad su se vratili sa fermanom, odnosno sultanovom dozvolom, prijedorski beg Husein Kapetanović odobrio je pokrivanje crkve – kaže Radivojac.
Napominje da mu je ova crkva izuzetno draga, da kad ima priliku uvijek ode u Rakeliće i prošeta okolo, no žao mu je što je na njoj razbijeno pokoje prozorsko okno i što je, mada se održava koliko je to moguće, u zapuštenom stanju. Ova crkva otvara se uglavnom jednom godišnje za slavu, jer je kraj nje 1986. godine izgrađena nova crkva koja je posvećena Svetoj trojici, iako je ova stara posvećena Vaznesenju Hristovom. U crkvi su ikone iz majstorske radionice iz Kostajnice.
– Bila je relativno blizu, a vjerovatno i cijenom povolјna za to vrijeme. Mnogo povolјnija za ovo siromašno stanovništvo, nego preskupe ikone sa Fruške Gore – kaže Radivojac.
Za Crkvu Svetog proroka Ilije u Marićkoj nije poznat tačan datum nastanka. Prema natpisima iznad i oko zapadnih vrata, može se pretpostaviti da je izgrađena u periodu od 1870. do 1880. godine, ili da je tada sanirana. Natpis svjedoči da je crkvu podigao pop Gligorije Stojnić. Na južnom dovratku zapadnih vrata nalazi se natpis u tri reda o dvojici majstora koji su radili na obnovi crkve, Maksimu Kujundžiji i Iliji Lukiću, a na carskim dverima značajan natpis koji kaže da ju je otkupio Grigorije Stojanović, sebi za zdravlјe u Kostanjici 1753. godine.
– Vrata su prilagođena toj crkvi, što je uz datum jedan od dokaza da je crkva bila i prije toga. Prema podacima iz Šematizma, iz 1901. godine, Crkva Svetog proroka Ilije podignuta je na mjestu ranije crkve građene čak 1670. godine. Zvonik je podignut između 1878. i 1880. godine, opet za vrijeme Austrougraske, kada je urađen i ulazni trijem. Postoje dva ulaza, zapadni i pomoćni na sjeveru, ikonostas je oslikao Pavle Žitecki, interesantna osoba, Rus koji je svojevremeno bio profesor na prijedorskoj Gimnaziji. Uradio je 22 ikone 1938. godine – kaže Radivojac.
Drveni krov crkve u Marićkoj koji je bio od šindre, zamijenjen je crijepom 1938. godine. Za crkvu u Marićkoj takođe postoji legenda da je nazivana „gologlavica“.
– Po jednom predanju, dugo je bila bez kupole, odnosno bez krova, a po drugom se kaže da su vjernici, izazvani bahatošću Turaka koji su došli u portu, pred crkvu, za vrijeme molitve galamili i pjevali, istrčali gologlavi iz crkve i sukobili se s Turcima. Taj podatak o sukobu vjernika i Turaka objavlјen je u „Istočniku“ 1878. godine. Po tom tekstu kaže se da je to bilo 200 godina prije zvanične gradnje, što se moglo odnositi na 1670. godinu – kaže Radivojac.
Potvrda ovog imena crkve nalazi se i u arhivu manastira Gomionica, gdje se kaže da je hrastova građa nabavlјena kod crkve „gologlavice“, odnosno u Marićkoj. Od hrastovine iz tog gaja izgrađene su sve crkve brvnare. Pored crkve u Marićkoj nalazi se i stari hrast koji je svjedok svih vremena, ali i izgradnje prve i druge crkve. Prema nalazima stručnjaka, star je preko 600 godina. Nadomak grada u Busnovima nalazi se crkva brvnara posvećena Hristovu Vaznesenju. Za nastanak ove crkve postoje dvije legende. Po jednoj je dobijen ferman od Turske za gradnju crkve, u zaseoku Spasovine, a po drugoj legendi, izvjesni Jovo Stojić uspio je lično da iz Carigrada donese dozvolu da se crkva podigne na prostoru Živanovića bare.
– Mještani su jedne noći, jer nisu bili zadovolјni barama, građu prenijeli na sadašnju lokaciju. Izmislili su priču da je građa sama preselila. Turci su povjerovali ili su bili podmićeni, piše u jednom tekstu. Bilo kako bilo, današnja crkva se nalazi na zaravni obrasloj hrastovima, velikim i prilično orunulim u okviru velikog groblјa. Ovi hrastovi potvrđuju i starost crkve. Urezani natpisi na vratima potvrđuju da ona datira iz 1870. godine, što može biti i godina izgradnje, ali i obnove. Inače ova crkva je pravougaone osnove, sa peterostranom apsidom, duga je 15 metara, široka deset i visoka devet metara. Kao i kod prethodnih crkvi, prvobitno je izgrađen naos, oltar i priprata, a naknadno zvonik i trijem, kao i kod Jelićke. Brvna su bila prvo na zemlјi, a onda je naknadno napravlјen temelј od lomlјenog kamena. Crkva ima dvoja vrata, dvokrilna na zapadu i jedna na jugu. Pomoćna u naosu su četiri drvena stuba koja dijele prostor na tri dijela. Zvonik je podignut 1898. godine za vrijeme Austrougarske, a nekad je bio viši i skraćen je 1924. godine. Krov je bio od šindre, a danas je od crijepa. U ovoj crkvi je kršten vladika banjalučki Jefrem Milutinović – priča Radivojac.
Dodaje da se u Omarskoj, u manjoj dolini obrasloj hrastovom šumom, nalazi još jedna crkva brvnara. Majstori, poučeni iskustvom, nastojali su da izaberu sličnu lokaciju za gradnju crkve, vodeći se starom tradicijom da ih treba graditi što dalјe i od puteva sakriti kako bi narod bio siguran.
– Sigurno je na tom mjestu postojala starija crkva, srušena od Turaka. Ne zna se pravi razlog zbog čega se čekalo, ali je tek 1920. počela gradnja ove crkve koja je završena dvije godine kasnije. Crkva je pravougaone osnove sa peterostranom apsidom, pripratom i naknadno dograđenim trijemom. U naosu su četiri stupca koja nose svod, a vizuelno se dijeli na tri broda. Postoje dva ulaza, glavni na zapadu i sporedni na sjeveru, zidovi su od hrastovih trupaca, mašinski obrađeni, za razliku od prethodnih koji su ručno rađeni – priča Radivojac.
Prvobitni krov na ovoj crkvi bio je od klisa, a danas je od crijepa. Iznad zapadnog ulaza nalazi se prvobitni zvonik koji je vremenom srušen, a današnji je izgrađen 1988. godine. Crkva je posvećena Vaznesenju Gospoda Isusa Hrista. U njoj je dosta crkvenih relikvija među kojim se izdvaja plaštanica iz 19. vijeka, ikona Sveta tri jerarha iz 1899. te ikona Svetog Save priložena 1935. Osim crkve u Omarskoj, sve ove crkve su nacionalni spomenici kulture. Crkve u Jelićkoj i Marićkoj su nacionalni spomenici kulture, dok su crkve brvnare u Busnovima i Rakelićima na privremenoj listi nacionalih spomenika – kaže Radivojac.
IKONE NAŠEG ZAVIČAJA
„Ikone našeg zavičaja“ jedna je od najlјepših izložbi koju Radivojac pamti.
– Pokupili smo ikone iz svih crkvi brvnara o kojima sad govorimo i napravili prekrasnu izložbu. Sve su to ikone stare preko 150 godina i sve su većinom iz majstorske radionice u Kostajnici. Većina ih nije preko sto godina ugledala svjetlo dana. Izložbu je otvorio vladika banjalučki Jefrem, uz službu 30 sveštenika banjalučke eparhije. U sjećanju mi je ostao i hor sveštenika banjalučke eparhije, od Kostajnice do Mrkonjić Grada – kaže Radivojac.
Izložba je trebalo da traje mjesec dana, ali je zbog velikog interesa produžena, pa ga je nekoliko puta zvao otac Milenko iz Jelićke i pitao kad će mu vratiti ikone.
– Kad sam mu konačno vratio ikone, rekao mi je kroz osmijeh: „Prvo ću da te bijem, a onda ću pregledati ikone“ – prisjeća se Radivojac.
Pripremila M. Zgonjanin