Osamdesetih godina 19. vijeka u Bosni i Hercegovini se osnivaju prva pjevačka društva. Cilј im je bio da ulјepšaju svete službe po crkvama, a njihovo osnivanje veže se i za utvrđivanje društvenosti, širenje sloge, međusobne lјubavi te potpomaganje, na čemu je posebno insistirala Srpsko-pravoslavna konzistorija. Sve je, kako ističe Milenko Radivojac, arheolog i hroničar grada, podržavalo uredništvo časopisa “Bosanska vila”
– Na ovaj poziv odazvale su se gotovo sve srpske pravoslavne crkveno-školske opštine u Bosni i Hercegovini, jer je bilo sigurno da će biti od koristi ne samo u crkvama nego i u pripremanjima školskih svečanosti, posebno svetosavskih besjeda. Kad se jednom plamen upalio, niko ga više nije mogao ugasiti – kaže Radivojac.
Prijedor je, kako dodaje, imao sreću da je u njemu još 1885. osnovano Srpsko pravoslavno crkveno-pjevačko društvo „Vila“ koje će biti nosilac svih svetosavskih besjeda i svetosavskih, ali i dobrotvornih zabava, dobrotvornih akcija i koncerata, zabavnih večeri za pomoć postradalim od elementarnih nepogoda. Organizatori su najčešće bili Srpsko-pravoslavna crkvena opština, Srpsko kulturno i prosvjetno društvo „Prosvjeta“, Narodna osnovna škola, Opštinsko poglavarstvo, Srpska čitaonica, Srpska velikoškolska i srednjoškolska omladina u Prijedoru. „Vila“ je uvijek bila u prvom planu, a najčešće u dva slučaja, prilikom obilјežavanja krsne slave Mitrovdana i proslave sv. Save. Bile su to lijepe prilike da se u jednom danu u školskim prostorijama ili u večernjim satima u sali hotela, uvijek punoj do poslјednjeg mjesta, nađu najviđeniji trgovci, zanatlije, ugledni prosvjetni radnici, ponajbolјi učenici. Sve je prštalo od svečane atmosfere, do najlјepših odora kuplјenih baš za ovakve prilike, u Zagrebu ili Beču gdje se putovalo po balska odijela i halјine. Kako su tek ponosni bili najbolјi učenici i prosvjetni radnici, kaže Radivojac. Priča o Srpskom pjevačkom društvu „Vili“, po njegovom mišlјenju, u stvari je istorija jedne kulture koja je nastajala, kao i bajka, ni iz čega, „u jednom mladom gradu i u jednom malom, još uvijek poroblјenom narodu“, kako napisa prof. dr Mladenko Sadžak u svojoj knjizi „Portret Sime Stojanovića“. Na osnovu jednog od najstarijih dokumenata koji pominje zabavu u Prijedoru, vidi se da je organizator bila Narodna osnovna škola u Prijedoru, po novom i starom kalendaru, 28. januara, odnosno 9. februara 1891. godine. Zabava je organizovana s cilјem da čist prihod ide u korist siromašne školske mladeži, sa početkom u 7 i po sati navečer. Plakat poziva štampan je ćirilicom u Zagrebu, a potpisao ga je Omer efendija Čirkinagić, gradonačelnik.
– Nјegova vrijednost nije samo u činjenici da je to jedna od prvih takvih zabava nego i podatak da je te 1891. godine u Prijedoru uz Srpsko-pravoslavnu osnovnu školu postojala i Narodna osnovna škola. „Vila“ je učestvovala s nekoliko pjesama. Međutim, na osnovu četiri knjige zapisnika „Vilinih“ odborskih sjednica, vidlјivo je da je njena angažovanost bila gotovo redovna za vrijeme svetosavskih besjeda i svetosavskih zabava. Nema duže i lјepše priče srpskog naroda od priče o sv. Savi. Ime ovog prosvjetitelјa i duhovnog oca pravoslavnih vjernika prenosilo se generacijama sa kolјena na kolјeno, a slavilo se ili kao duhovna i školska slava ili na svetosavskim besjedama, akademijama i zabavama ili, kako su često nazivane, balovima – priča Radivojac.
Vrijedan pomena po vremenu nastanka, a i sadržaju, je dokument koji govori o svetosavskoj zabavi održanoj po starom 14, a po novom kalendaru 26. januara 1892. godine. Organizator ove zabave bila je Srpsko-pravoslavna crkvena opština, a ista je bila podijelјena na dva dijela.
– U prvom je poslije pozdravnog govora „prečasnog gospodina prote Ilije Zelenike“ išla himna sv. Savi koju su izvodili učenici i učenice Srpske osnovne škole zajedno sa članovima Srpsko-pravoslavnog pjevačkog društva „Vila“. Slijedila je pjesma „Vila” Zmaja Jovana Jovanovića, koju je deklamovala Zorka Jovanović, učenica 4. razreda, pa kompozicija „Oštre su naše sablјe“ od Jenka, u izvođenju muškog zbora “Vile”, zatim „Srpskom ocu“ Alekse Šantića u izvođenju Đorđa Petrovića, pa sve do 11. tačke „Srpski narodni napjevi“ kompozicije T. Ostojića u izvođenju muškog “Vilinog” zbora. Dok su prisutni, prepuni emocija, aplaudirali svakoj tački, kretala je šalјiva igra „Svekrva“ u jednom činu, od Mite Kalića, u izvođenju Vase Kondića, T. Popovića, C. Milunića, S. Nјežićeve, B. Gavrilovića i Ane Gavrilović. Poslije prvog dijela koji je trajao više od sat vremena, upriličen je odmor i obavezna lutrija na kojoj su dijelјene vrijedne nagrade. Onda je slijedio onaj, po nekima, najlјepši dio, jer je počinjao svojevrsni koncert muzičara gdje su prisutni mogli da biraju i čuju najlјepše srpske narodne igre i pjesme – kaže Radivojac.
Zabava po zabava, pa se došlo i do Prvog svjetskog rata. Za vrijeme rata, Društvo i Srpsko-pravoslavna osnovna škola nisu djelovali, a onda od 1919. godine svetosavske i druge zabave su nastavlјene, s tim što im je organizator najčešće bilo Srpsko prosvjetno-kulturno društvo „Prosvjeta“, u početku Pododbor, a kasnije Odbor tog društva. Obilјežavanje i tradicija proslave Svetog Save ozakonjena je čak 1929. godine Zakonom o državnim narodnim školama gdje se, između ostalog, kaže:
„U svakom slučaju, obratiti pažnju na to da se pravoslavlјe Svetog Save, kao narodnog prosvjetitelјa, shvati kao opšti narodni praznik. U mješovitim školama obratiti pažnju na sam program svečanosti kako bi sve bilo u širokom duhu vjerske snošlјivosti i narodnog jedinstva“. Vjerovatno je „Prosvjeta“ bila organizator i inicijator svetosavske zabave i 1946. godine, kako je zabilјeženo u jednom od “Vilinih” zapisnika.
– Od te godine, obilјežavanje imena velikog prosvjetitelјa bilo je svedeno samo u krug crkve i malog broja vjernika. Tek 1997. godine nekoliko lјudi na čelu sa novinarom „Kozarskog vjesnika“, Živkom Ećimom, uz pomoć vaše novinarske kuće, organizovalo je „Svetosavski bal“, vratilo Prijedor njegovoj najlјepšoj tradiciji. Posebnu draž toj večeri priredili su učesnici svetosavskih zabava od prije Drugog svjetskog rata: Ratko Tubin, Gina Ostojić, Mara Bereta i Žiža Nožinić – podsjetio je Radivojac.
Pripremila M. Zgonjanin
(Felјton „Prijedor nekad s Milenkom Radivojcem“ dio je autorskog teksta pripremlјenog za štampu i zabranjeno je njegovo preuzimanje i kopiranje bez dozvole autora i IPC „Kozarski vjesnik“, novine u kojoj je objavlјen)