Po broju učenika, Prijedor je bio odmah iza Sarajeva, koje je imalo 243 evidentirana učenika, i Banjaluke sa 235 đaka. To govori u prilog tvrdnji da je Prijedor brzo postao veliki centar
Austro-Ugarska je, dolaskom na ovo područje, počela izdavati časopis “Bosnische Bote” ili “Bosanski glasnik”. Časopis je izlazio jednom godišnje. Tu su bili osnovni podaci o stanovništvu, privredi, naselјima u tadašnjoj Bosni i Hercegovini i slično.
– Istražujući istorijske podatke za Enciklopediju RS Akademije nauka, čiji sam saradnik na izradi podataka za naselјena mjesta Prijedora i Oštre Luke, prikupio sam 18 kopija časopisa “Bosnische Bote“. Ovaj časopis prestao je izlaziti 1918. godine, kada je završen Prvi svjetski rat i Austrija otišla. Zanimlјiv je podatak iz „Bosanskog glasnika“ iz 1901. godine, na samom prelasku u 20. vijek, u kojem se kaže da je Prijedor tada imao ukupno 4.999 stanovnika. Od toga su 2.602 bili muškarci, a 1.819 žene. Kad je riječ o nacionalnom sastavu stanovništva, bila su 2.802 muslimana, 1.819 Srba, 336 Hrvata, 13 evangelista i 26 Jevreja – rekao je arheolog i hroničar Milenko Radivojac. Poređenja radi, nakon 10 godina, 1911. grad je imao 5.000 stanovnika: broj muslimana ostao je isti, broj Srba povećan za jednog stanovnika, a broj katolika iznosio je 340. Nimalo pohvalno ako se gleda natalitet, ali realno s obzirom na politiku Austro-Ugarske, konstatuje Radivojac. Dodaje da je 1901. godine bilo 48 „protokolisanih“ radnji, ali i popis trgovaca. Većinu trgovina u to doba vode Srbi, dok se muslimansko stanovništvo, izuzev nekoliko trgovaca, više bavilo zanatskim radnjama.
– Od Srba se pominje Vaso Antonijević, Lazo Milinović, porodica Mitrinović koja se trgovinom bavila još od 1860. godine, pa Mile Radetić, pradjeda istoimenog prijedorskog doktora Radetića, Lazo i Rade Stojanović. U glasniku piše da je Prijedor okružno mjesto koje ima bolnicu sa 15 kreveta, opštu osnovnu školu, srpsko-pravoslavno konfesionalnu školu iz 1835. godine, ima i četiri mekteba uz četiri džamije, zatim telefon, poštu, telegraf… Smješten je na Sani i za njega piše da je gradić mlađeg datuma na dobrom položaju koji je pogodan za trgovinu, pogotovo žitom. Značajan je za polјoprivredu, a značajna je u to vrijeme i prerada krzna i kože. Takođe se navodi da ima Vatrogasnu službu sa četiri protivpožarna vozila i 40 lјudi koji su bili registrovani u Dobrovolјnom vatrogasnom društvu. U Prijedoru je, u to vrijeme, bila Srpska pravoslavna i Katolička crkva, te Srpsko crkveno pjevačko društvo „Vila“. Austrougari su jezik kojim smo govorili ovdje, negdje 1878. godine, (a za njih smo bili maltene urođenici) nazvali zemalјskim. Od 1887. godine zvanično je počeo da se koristi termin bosanski jezik i to je trajalo sve do 1907. godine kada u zvaničnu upotrebu ulazi srpsko-hrvatski jezik – ističe naš sagovornik.
Interesantan je sastav tadašnjeg Opštinskog vijeća. Činio ga je načelnik Ahmet-beg Kulenović, podnačelnik Simo Mitrinović, te zastupnici Husref-beg Kapetanović, Sulejman Mandić, Hasan-beg Kapetanović, Rifat Ergelić, Himzo Avdagić, Glišo Kapetanović, Rade Stojanović, Manojlo Vukić, Petar Vajler, Ibrahim Avdagić i Hasan Ališić.
– To je otprilike sastav kao današnje Skupštine grada. Prijedor je u to doba imao i hotel „Keiser von Ostereich” sa 12 soba za putnike, još jedan hotel kod Bereka sa četiri sobe i manji hotel s pet soba koji je držala izvjesna Ana Šušnjar, na želјezničkoj stanici. Svake naredne godine broj stanovnika, a svjedočanstvo je bio taj časopis, povećavao se za deset do 15, pa se i dopisivalo šta je ko radio, ko je bio načelnik i slično – kaže Radivojac.
Nakon velikog požara koji je protutnjao Prijedorom, grad je ostao pust poput razvaline. Danima su se dimili ostaci zapalјenih greda. Austrija, odnosno izvjesni Karl Šmucer, na oko dva kilometra od Kozarca gradi prvi industrijski objekat, veliku pilanu, jer je trebalo dosta građe da bi se obnovili svi objekti koji su izgorjeli u požaru. Bogatiji trgovci, odmah nakon požara, kreću s gradnjom stambenih objekata. Za razliku od prethodnih, ovi su, (a riječ je o kućama na sprat), građeni od tvrdog materijala. U prizemlјu su bili veliki izlozi za trgovine, tako da je Prijedor veoma brzo, za manje od 20 godina, potpuno promijenio izgled. Kao da je nastao novi grad.
– Prvo se pristupilo izgradnji srpske osnovne pravoslavne škole. Jedina škola je izgorjela, pa se djeca nisu školovala. Prema sjećanju prote Milana Borojevića, crkveno-školski odbor poslao je izvjesnog Simu Popovića zvanog Protić na ruski dvor u Petrograd da traži pomoć za izgradnju škole. Preko ruskog poslanstva u Beču, po njegovoj verziji, dobijena je pomoć u iznosu od 8.000 rubalјa. Godine 1884. podignuta je nova škola, a 1891. od preostalog novca sagrađena je nova pravoslavna crkva, današnja Crkva Svete Trojice. Tad je i osveštana, a po mitropolitu dabrobosanskom Nikolaju Velimiroviću, imala je tri zvona: srednje od 300 kilograma koje je bilo na staroj crkvi i preneseno na novu, te dva po 500 kilograma koje je Austrija skinula za vrijeme Prvog svjetskog rata i ostavila samo srednje, staro zvono. Poslije rata vraćena su ova dva velika zvona koja je kupio bivši predsjednik opštine Lazar Milinović i postavlјena su 1927. godine. Na školi koja je izgorjela, postojalo je malo zvono od 25 kilograma i to zvono je poslije požara preneseno na pašinačku crkvu gdje se i danas nalazi. Ikonostas nove crkve izgrađen je u radnji Ljubomira Đukića u Novom Sadu 1922. godine i koštao je 70.000 dinara, dok je betonsko postolјe porte oko crkve uradio Milan Sarajlić za sumu od 100.000 dinara, i to 1931. godine, dok su kovanu ogradu koja i danas stoji, postavila braća Niko i Drago Medić. Staro pravoslavno gradsko groblјe otvoreno je 1887. godine -priča Radivojac.
Prije Prvog svjetskog rata ugašene su vjerske škole, a ostale su pučke, narodne. Prva škola je prešla u pučku, ali je zgrada bila u vlasništvu crkve. Između dva svjetska rata, 1930. godine, prodana je prijedorskoj opštini za 400.000 dinara, a zauzvrat je za taj iznos trebalo da se kupe ili sagrade dva stana za dva paroha. Međutim, desilo se da je najveći dio para otišao u obnovu hotela, koji je bio u vlasništvu Crkveno-pravoslavne opštine, i u objekat škole u koje je trebalo stalno ulagati. Oko 300.000 dinara moralo se uložiti u obnovu hotela, pošto je bio prilično devastiran (napravlјen je prije 1895. godine). Sto hilјada uloženo je u hipotekarnu banku koja je, u međuvremenu, propala. Uspjeli su izvući samo dio novca, kaže Radivojac. Ta škola je, prema zvaničnim podacima, izgrađena prema ruskom projektu. Bila je to zidanica sa visokim potkrovlјem, od tvrdog građevinskog materijala, sa nekoliko čitaonica, zbornicom, stanom za upravitelјa škole.
– Imponovala je lјepotom, okrečena izvana i iznutra, sa zastaklјenim prozorima. U dva trouglasta polјa iznad prizemlјa nalazila su se dva teksta: „Znanje je sila, znanje je moć, učimo, braćo, dan i noć“ i „Škola je buktinja koja osvjetlјuje stazu narodne budućnosti“. U velikom horizontalnom polјu iznad prozora stajao je natpis: “SRPSKO PRAVOSLAVNA OSNOVNA ŠKOLA“. U školi je omogućeno i školovanje ženske djece. Po popisu iz 1885. godine vidi se da u Prijedoru postoji i muška i ženska srpska pravoslava vjeroispovjedna škola sa 150 đaka. Muška četvororazredna osnovna škola imala je 108 učenika, a ženska 42 učenice. Dječaci i djevojčice išli su u odvojena odjelјenja, nisu mogli zajedno. Podaci o ovih 150 đaka objavlјeni su u „Dabrobosanskom Istočniku“ iz 1887. godine. Po broju učenika, Prijedor je bio odmah iza Sarajeva, koje je imalo 243 evidentirana učenika, i Banjaluke sa 235 đaka. To govori u prilog tvrdnji da smo brzo postali veliki centar – kaže Radivojac. Učitelјi u novoizgrađenoj školi bili su paroh prijedorski Ilija Zelenika koji je dao veliki doprinos izgradnji škole i prednost u odnosu na crkvu, bez obzira što je bio paroh. „Dabrobosanski istočnik „ iz 1891. godine piše „da odmah iza ovog nesrećnog požara svjesno građanstvo prijedorsko riješi da se od sviju srpskih svetinja, crkve i škole, škola najprije sagradi i osvešta 1884. godine.” Drugi učitelј u toj školi bila je njegova supruga Katarina, čime su stvoreni uslovi za upis ženske djece. Ilija i Katarina imali su devetoro djece. Svi su bili ugledni, pogotovo sin Dušan koji je od oca naslijedio parohiju. On se 1920. godine nalazio na čelu Odbora za osnivanje prijedorske Gimnazije. Kažu, kad je umro Dušan Zelenika, u Prijedoru je bila sedmodnevna žalost i nikad ranije nije zapamćena takva sahrana. U Prijedoru su, u to vrijeme, uz džamije bili i mektebi, a prema podatku iz 1870. godine i medresa, u rangu srednje škole.
SKANDAL POTRESAO KOZARAC
Tužna lјubavna priča vezana je za pilanu Karla Šmucera, koji je živio pored pilane, sa suprugom, dva sina i kćerkom, lјepoticom po imenu Marija. Stručnjaci u pilani bili su Austrijanci, a običan svijet bavio se obradom drveta. Među brojnim radnicima, a najviše ih je bilo iz Kozarca, nalazio se izvjesni Mehmed Kulašić, naočit momak, koji je lijepo svirao harmoniku i svojim glasom uveselјavao sve prisutne. Priča je zanimlјiva zato što ju je prvi pomenuo Gojko Banović, veliko novinarsko ime, rođen u Palančištu. On je poslije snimanja filma o doktoru Mladenu upoznao izvjesnu Anu, koja mu je ispričala da je njena baka radila kod Šmucera. Tako je saznao priču, kaže Radivojac. Marija i Mehmed su se zalјubili, a lјubav su prilično uspješno krili, sve dok jednog dana na sahrani na lokalnom groblјu nije nađen, umotan u novine, leš novorođenčeta. Policija je obavila istragu, lјekar je pregledao sve žene koje su se tu nalazile, pa i Mariju. Posumnjao je u njen porođaj, a dodatna potvrda bilo je tijelo bebe zamotano u austrijske novine na čijem zaglavlјu je pisala adresa Karla Šmucera. Pukla je velika bruka u maloj kasabi kakav je, u to vrijeme, bio Kozarac. Zbog velike sramote, Karlo Šmucer šalјe Mariju prvim vozom u Austriju, nazad u Beč. Da bi se iskupio, 1901. godine, na uzvišenju iznad pilane izgradio je kapelicu, a dvije godine kasnije crkvicu ili kapelu Male Gospe. Mehmed je dobio otkaz. Poslije se, prema priči, oženio, imao dvoje djece, ali se potom i propio. Duboko u noći čuli su se samo zvuci njegove harmonike, tužne pjesme koje je pjevao, a narod ko narod, crkvu-kapelu Male Gospe nazove Mehmedova crkva. Pričaju da je Mehmed samo uzdisao i govorio: „Svi odoše, samo moja crkva ostade“. Ta kapela je 1992. godine srušena, a 2011. godine je obnovlјena, rekao je Milenko Radivojac. Dok je radio u Muzeju, susreo se sa Helgom Kambič, pranukom Karla Šmucera. Tada je izrazila želјu da obnovi tu crkvu uz pomoć opštine, Kozarca, mještana ali i vlastitim sredstvima. Marijina sudbina je ostala nepoznata, a Šmucerova pilana je radila sve dok je na ovom području bila Austrija. Poslije rata, pilana je preselјena uz asvaltni put i nastala je DI „Jela”.
Pripremila: M. Zgonjanin