U bivšoj Jugoslaviji, koju su, u ratu i poslije rata, komunisti oteli od kralјa i monarhije, borci koji su iz rata izašli živi ili poluživi, a mnogi i polumrtvi, dobili su određene privilegije i status koji im je omogućavao određenu sigurnost i rješavanje mnogih životnih problema. To im je, prije svega i prije svih, omogućio njihov vrhovni komandant, vođa i ideolog, Josip Broz Tito, u istoriji, historiji i povijesti zapamćen kao najveći sin naroda i narodnosti, ali i kao vrhunski manipulator i neosporno inteligentni vojni i civilni strateg i tehnolog vlasti.
Poslije II svjetskog rata, Tito se zaklinjao u borce, borci se zaklinjali u Tita i tako su zajedno pravili državu. Interesi jesu bili različiti, Titovi da bude doživotni i neprikosnoveni vladar, boraca da im država garantuje egzistenciju i budućnost, ali je ishod bio isti – pravili su državu. Nakon poluvjekovnog istorijskog intermeca u krvavom pravlјenju države na jugoslovenskim prostorima, došlo je i to vrijeme da se potomci onih koji su stvarali novu Jugoslaviju i koji su se u nepreglednim masama, ovacijama i skandiranjima zaklinjali na bratstvo i jedinstvo, podijele i između sebe pobiju i pokolјu kao najveći dušmani otkad je svijeta i vijeka. Tako su potomci onih čuvenih boraca za novu Jugoslaviju i zajednički život, dobili i prihvatili „istorijski zadatak“ da se potuku i što više međusobno istrijebe. U toj ratnoj grmlјavini, uglavnom po mjeri Zapada, neki kažu i Istoka, od jedne zaklinjane države Jugoslavije i jedne zakletve, nastalo je šest novih država različitih zakletvi.
Uz nesebičnu i „stručnu“ pomoć Zapada, neki kažu i Istoka, narodi i narodnosti Jugoslavije doživjeli su da im u kratkom istorijskom periodu od samo pola vijeka, ista država, ona zaklinjana bratstvom i jedinstvom, istovremeno bude i kolijevka i grob. Kada je stvarana, bez obzira na sve patnje, nad kolijevkom Jugoslavije orila se pjesma i starog i mladog. Kada je devedesetih godina prošlog vijeka umrla, na njenom grobu, do današnjih dana ostali su bolni jauci i majke i oca, i sestre i brata i kćerke i sina… Na grobu komunističke Jugoslavije nastala je i Bosna i Hercegovina sa dva entiteta, tri konstitutivna naroda i tri nepomirlјive istine o tom nastanku.
Tako je najveći i najbolniji grob komunističke Jugoslavije zaboden u Bosni i Hercegovini. U bunilu istorijske sluđenosti i pogrešnih „preticanja“, njeni narodi su od bratstva i jedinstva napravili masovne grobnice, nad kojima će suze i jednih i drugih i trećih još dugo natapati nedužne njive i izvađene kosti. I na svakoj strani još dugo će ostati tihi jauci, koji će se, nadati se, čuti daleko. Kao zov i kao opomena šta više nikada ne smijemo da uradimo jedni drugima. To daleko trebalo bi da znači i da se čuje i do velikog Zapada i ništa manjeg Istoka.
Oni borci one Jugoslavije imali su i pjevali mnogo pjesama. Među njima i čuvenu „Druže Tito, mi ti se kunemo, da sa tvoga puta ne skrenemo“. Borci u oba BH entiteta još nisu došli do prave pjesme. Možda je bolјe da do nje nikada i ne dođu, s obzirom da znamo kako je završila gore pomenuta pjesma i na kom groblјu počiva. Bilo bi dobro da dođu do bolјeg života i da potomcima ostave dovolјno široke puteve, na kojima nijedno „preticanje“ neće biti pogrešno.
Zoran Sovilј